PBL waarschuwt voor uitputting Nederlandse grond bepleit meer aandacht voor natuur en burger

41.528 vierkante kilometer. Dat is het totale oppervlak van Nederland inclusief de binnenwateren. Trek je die ervan af dan houd je 33.883 vierkante kilometer over. Nederland is een klein en dichtbevolkt land en elke vierkante centimeter is al in gebruik. Tegelijkertijd staat Nederland voor grote opgaven zoals de energietransitie, het woningtekort en klimaatverandering die stuk voor stuk om ruimte vragen. Woonwijken, windmolens, waterberging, natuur, landbouw, infrastructuur, alles moet een plek krijgen in ons dichtbevolkte land.

Lees ook: Regionale energie strategie kost onnodig ruimte

En dat terwijl de kwaliteit van de leefomgeving toch al ondermaats is. Door intensieve landbouw en verstedelijking zijn de grenzen van de draagkracht van de bodem waarop wij alles bouwen bereikt of zelfs al gepasseerd. Het PBL waarschuwt in het rapport dat de ecologische duurzaamheid ernstig onder druk staat. Dit komt door 'de eenzijdige oriëntatie op het maximaliseren van de economische gebruikswaarde van stedelijke gebieden en landbouwgrond', ofwel geld is het belangrijkst. Volgens het rapport zijn daardoor de toekomstbestendigheid van de ondergrond, het watersysteem en de biodiversiteit aangetast.

Lees ook: Wordt 2021 het kanteljaar voor biodiversiteit?

Risico’s

Bovendien zijn zowel steden als landelijke gebieden door de huidige manier van inrichten niet berekend op de gevolgen van klimaatverandering, zoals afgelopen jaren bleek uit de problemen door extreme droogte. Dit heeft nu al negatieve economische, ecologische en sociale consequenties, en die zullen, als daar niks aan gedaan wordt, verder toenemen. Het World Economic Forum rekent de opgaven rond klimaatverandering en het verlies aan biodiversiteit niet voor niets tot de grootste risico’s voor de komende tien jaar wereldwijd.

Naast het vinden van ruimte voor bestaande en nieuwe functies, is het verlichten van de druk op het onderliggende fysieke systeem dus minstens zo urgent, stelt het PBL. Met het oog op klimaatverandering is het daarbij essentieel dat het ruimtegebruik de fysieke structuur van bodem en water volgt, in plaats van andersom. Bodemkenmerken en waterstromen in een gebied bepalen hoe functies op elkaar kunnen worden afgestemd.

Protesten en wantrouwen

Ook kampt de ruimtelijke inrichting met een gebrek aan sociaal draagvlak, stelt het PBL. Dat komt doordat de effecten van overheidsmaatregelen die verschillende departementen los van elkaar voorbereiden, in de dagelijkse leefomgeving van burgers samenkomen. Daar komt bij dat hun ervaring en waardering van de omgeving (de belevingsfactor) bij het maken van beleid nauwelijks een rol speelt. Dat leidt tot protesten en in combinatie met falende participatietrajecten tot wantrouwen van burgers tegen de overheid.

Lees ook: Burgerforum goed idee om het klimaat te redden?

Het PBL pleit er dan ook voor om keuzes voor ruimtelijke inrichting niet alleen vanuit economisch perspectief te benaderen maar integraal, met oog voor de waarde die de ruimte heeft voor omwonenden en de ecologische duurzaamheid. Want die ecologische duurzaamheid én de ervaring en waardering van de ruimte zijn van belang voor de fysieke draagkracht en het sociale draagvlak.

Echte participatie

Daarnaast is het volgens het PBL hoog tijd voor echte participatie. Het betrekken van alleen gemeentes en belangenorganisaties bij de uitwerking van beleid is hiervoor onvoldoende, vinden de onderzoekers. Ook gemeenteraden, woningeigenaren, omwonenden en ondernemers moeten actiever worden betrokken. Alleen op die manier kan draagvlak voor ruimtelijke inrichting ontstaan.

Lees ook: Nederland krijgt meer dan genoeg duurzame stroom in 2030

Tegelijkertijd blijven keuzes noodzakelijk, en die zullen altijd pijn doen, denken de onderzoekers. Zo zal de landbouw, dat nu 60 procent van het landoppervlak inneemt, tot 2050 180.000 hectaren moeten inleveren ten gunste van andere functies zoals wonen en energieopwek. Iets dat onmiddellijk op verzet kan rekenen vanuit Land- en Tuinbouworganisatie Nederland, dat bij monde van zijn voorzitter Sjaak van der Tak juist meer ruimte zegt nodig te hebben.

Pakken wat je pakken kan

En dat is precies het soort ‘politiek hamstergedrag’ waar we vanaf moeten, vindt Ed Anker. De wethouder ruimtelijke ordening van Zwolle was uitgenodigd door het PBL om zijn visie te geven op het rapport. “We kunnen het ons niet meer permitteren om het eigen belang voorop te zetten.” Volgens Anker moet de mentaliteit van pakken wat je pakken kan, plaatsmaken voor het besef dat de schaarse ruimte zo goed en toekomstbestendig mogelijk moet worden ingericht.  

Zo’n integraal toekomstgericht beleid vraagt om samenwerking tussen overheden, sectoren, steden en regio’s. “Een samenwerking in partnerschap waarbij je afspraken maakt en iets voor elkaar over hebt”, benadrukt Anker. Omdat je gezamenlijk streeft naar een hoger doel. “Op dit moment zijn het teveel economische deals. Voor wat hoort wat. En dat lokt geen partnerschap uit.”

Volgens David Hamers, een van de hoofdauteurs van het onderzoek, is dit precies de cultuuromslag die noodzakelijk is om dit soort complexe opgaven op te lossen. Want we hebben allemaal een gevoel bij het landschap, onze dagelijkse leefomgeving. Dat maakt ons in zekere zin allemaal eigenaar, ook van de problemen, de opgave en de oplossingen. Dat kan alleen in partnerschap en in openheid.”