Door het programma De Vuilnisman van Teun van de Keuken krijgt afval in ieder geval tijdelijk de maatschappelijke aandacht die het verdient. Leerzaam, maar soms ook een beetje suggestief, vindt Johannes Bos, directeur van Greenwaste, een ‘intermediair’ die zich ontfermt over het afvalmanagement van bedrijven. Bos is een rot in het vak. Na diverse directiefuncties, onder andere bij afvalinzamelaar en verwerker Van Gansewinkel en Renewi, werd hij in 2014 naar eigen zeggen zelfstandig ‘vuilnisman’ en begon met het bedrijf Greenwaste. Hij ontdekte dat bedrijven een grote behoefte hebben om het afvalbeheer en de papierwinkel die daarbij komt kijken uit handen te geven. En dat is precies wat het snelgroeiende Greenwaste doet. Bos heeft contracten met afvalinzamelaars, verwerkers en recyclingbedrijven en zorgt dat de registratie voldoet aan alle wet- en regelgeving. De gemeente Apeldoorn zet stappen in de circulaire economie. Het maakt een database gekoppeld aan een marktplaats voor materiaal in de openbare ruimte. “Er zullen altijd cowboys blijven, maar als je kijkt naar de afgelopen tien jaar dan heeft de branche enorme stappen gezet op het gebied van recycling”, vertelt Bos in een digitaal interview. “Aan de andere kant zie ik vooral dat bedrijven nog in de fase van bewustwording zitten. Steeds vaker merken we dat bedrijven vragen hoe ze zo goed mogelijk met hun afvalstromen om kunnen gaan. Dat gaat niet alleen om de juiste verwerking, maar ook over de vraag wat voor afval een bedrijf allemaal produceert. Wij confronteren bedrijven met hun afval en stellen de vraag of dit ook minder kan.” Meer specialiseren, meer recyclen Waar een bedrijf zich voorheen druk hoefde te maken om een beperkt aantal afvalstromen, zoals papier, glas en restafval, verwacht Bos dat stromen zich steeds verder gaan opsplitsen. Per maart 2021 is de gewijzigde ‘LAP3’ in werking getreden. Dit verplicht bedrijven tot meer afvalscheiding voordat het afval het bedrijfsterrein verlaat. Want: hoe beter afval aan de bron gescheiden wordt, hoe beter het zich leent voor recycling. Dus naast het afval dat in de groene, grijze of glasbak belandt, ontstaat er steeds meer aandacht voor niche stromen zoals koffiedik, sinaasappelschillen, aluminium, textiel, matrassen, luiers, hout, diverse plastics en ga maar door. Bos: “Drie stromen scheiden en documenteren lukt nog wel, maar als dit er straks dertig zijn, wordt het een heel ander verhaal.” Tekort aan zeldzame metalen dreigt. Wat kunnen Nederland en Europa doen om leveringsrisico’s te beperken? Grondstoffen in de bouw Dat de afvalmarkt zich specialiseert merkt ook Otto Friebel, directeur van BRBS Recycling, een branchevereniging van recyclingbedrijven in de bouw- en het bedrijfsafval. “Het recyclingpercentage in Nederland ligt rond de 80 procent”, zegt Friebel. “De moeilijkheid zit in de resterende 20 procent. Dit zijn veelal niche stromen die om innovatieve recyclingmethoden vragen.” De bedrijven aangesloten bij BRBS Recycling zijn voor een groot deel afhankelijk van wat er uit de sloop naar voren komt. Hoe beter de voorsloop, hoe specifieker de afvalstromen zijn die gerecycled kunnen worden. “Een huis heeft dakpannen, kozijnen, glaspanelen die heel goed elders gebruikt kunnen worden”, vertelt Friebel. “Maar denk ook aan allerlei elektra met kostbare metalen, zoals thermostaten, beveiligingsapparatuur en andere smart-toepassingen.” Het winnen van deze materialen is de eerste stap. Daarna volgt de volgende uitdaging. “Secundaire grondstofwinning werkt alleen als het hele model klopt; van ontmanteling, tot sortering en het vinden van een afzetmarkt. Gelukkig zie je steeds meer bedrijven ontstaan die zich specialiseren in unieke afvalstromen en een markt vinden voor hun gerecyclede producten.” Steden staan voor grote uitdagingen als het gaat om het ophalen van afval. Van welke slimme inzamelmethode kunnen ze gebruik maken? Verbranden van afval Dat Nederland meer afval gaat recyclen, kan grote gevolgen hebben voor de twaalf grote afvalverbrandingsinstallaties in ons land. “Nederland heeft een vreemde constructie waarbij de meeste verbrandingsovens grotendeels in commerciële handen zijn met een minderheidsbelang van de overheid”, vertelt Bos. “En een oven wil maar één ding en dat is geld verdienen. Het gevolg is dat zo’n installatie zoveel mogelijk moet draaien. Hiervoor is nu zelfs afval uit het buitenland nodig. We hebben in Nederland simpelweg teveel verbrandingsovens, waardoor er voortdurend overcapaciteit is.” Als Nederland meer wil recyclen, groeit dus de honger van ovens naar afval. Dit leidt tot verlieslijdende verbrandingscentrales. Bos: “In Harlingen is in 2012 nog een nieuwe centrale gebouwd. Deze had er eigenlijk nooit mogen komen.” Vast aan stadswarmte Friebel: “Het verbranden van afval is veel te goedkoop. Op afval uit het buitenland zit op het moment een importheffing, maar wat je dan ziet gebeuren is dat de ovens honger hebben naar Nederlandse brandstof. Zo is de importheffing in feite een perverse prikkel en frustreert het recycling en sortering.” Wat ook niet helpt is dat sommige steden vastzitten aan stadswarmte: warmte die wordt opgewekt door nabijgelegen afvalverbrandingsinstallaties. “Zo ontstaat een lock-in effect”, zegt Friebel. “Doordat huizen afhankelijk zijn van stadswarmte, kan je ook niet meer zonder afvalverbrandingsinstallaties.” Bos en Friebel zien maar één oplossing. “Het tarief van het verbranden van afval moet omhoog”, zegt Friebel. “En met de inkomsten uit deze verhoging financier je het afbouwen van de minst rendabele ovens. En niet van de één op de andere dag, maar wel met een duidelijke planning. De sector moet weten waar het aan toe is.” Oude batterijen van elektrische auto’s kan je nog goed gebruiken als energieopslag. Rotterdam krijgt straks zijn eigen accurecyclingfabriek. Mogelijke marktverschuiving Een ontwikkeling waar met argusogen naar gekeken werd door de afvalsector is de overname van SUEZ Nederland door het Duitse PreZero. Dit bedrijf valt onder het familiebedrijf Schwarz Gruppe, eigenaar van Europa's grootste retailketens Lidl en Kaufman. “Het is interessant dat Schwarz Gruppe niet meer afhankelijk wil zijn van afvalbedrijven”, zegt Bos. “Dit roept de vraag op wat andere grote retailketens zoals Albert Heijn en Jumbo gaan doen. Bedenk dat supermarkten de grootste klanten van afvalverwerkers zijn. En Albert Heijn is er nu één van PreZero Nederland. Ik ben benieuwd of ze dit blijven nu PreZero Nederland verbonden is aan hun directe concurrent Lidl.” Als Ahold besluit van afvalverwerker te wisselen of net als Schwarz Gruppe een afvalverwerker over te nemen, kan dat een flinke verschuiving in de markt betekenen, denkt Bos. Producentenverantwoordelijk en opschalen Het begrip afvalverwerking wordt met de tijd steeds breder. “Het is meer dan alleen recycling”, zegt Friebel. “We hebben het over inzameling, sortering, transport, verwerking, opwerking tot secundaire grondstof en de ontwikkeling van businessmodellen. Daarbij verwacht ik dat productieketens meer verantwoordelijkheid krijgen voor de afvalverwerking van hun eigen producten. Denk aan de textielindustrie of plasticproducenten. Zij hebben immers de meeste kennis van hetgeen ze op de markt brengen.” “Investeringen in nichevormen van recycling gaan toenemen, met een sterker onderscheid tussen wielen (red. transportpartijen) en verwerkers”, zegt Bos. “En als gespecialiseerde bedrijven een bewezen recyclinginnovatie hebben, schalen ze op, zodat ze grotere hoeveelheden afval kunnen verwerken. Het is mooi dat de markt zich zo ontwikkelt, zodat meer bedrijven kunnen doen waar ze goed in zijn.” Een circulaire economie in 2050 klinkt mooi, maar hoe komen we daar? Het PBL pleit voor meer concrete doelen. Circulair in 2050 Is een circulair Nederland in 2050 dan haalbaar volgens de mannen die samen al bijna een halve eeuw in de afvalwerking zitten? Friebel: “De doelstelling is nodig om de urgentie aan te geven. Ik denk dat het uiteindelijk gaat uitkomen op een kwestie van definitie. Wanneer zijn grondstoffen secundair en wat wordt de wettelijke definitie van circulair? Dit zijn vragen die beleidsmakers snel moeten beantwoorden.” Bos: “We moeten ernaar streven vind ik, maar of we het halen is een ander ding. Zeker op het gebied van gevaarlijk afval en kunststoffen ligt er nog een enorme uitdaging voor ons.” Maar ook de maatschappij moet nog grote stappen maken, denkt Bos. “We moeten als consument echt realiseren dat bijvoorbeeld de hoeveelheid plastic afval die wij produceren voor een gigantisch probleem zorgt. We houden onszelf voor de gek dat 2050 haalbaar is als hier niet iets drastisch verandert. Daarbij zijn we al snel geneigd het probleem op nationaal of Europees niveau te bekijken, terwijl andere continenten nog lang niet zo ver zijn als wij. Afrika is nu relatief de minst grote vervuiler, maar als de welvaart stijgt, groeit het afvalprobleem ook. Laten we dit op tijd signaleren en hen helpen, zodat zij niet dezelfde fouten hoeven te maken als wij.”

“Als zorgprofessionals en zorgbestuurders moeten we opkomen voor de burger die ziek wordt van het milieu”, vindt Cathy van Beek. Van Beek is kwartiermaker Duurzame Zorg van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, en ambassadeur zorg bij MVO Nederland. Zij krijgt steun uit bijzondere hoek: Alex Bernhardt, Global Head of Sustainability Research bij vermogensbeheerder BNP Paribas Asset Management (BNPP AM) onderzoekt in een blog de klimaatveranderingsoorzaken van luchtvervuiling en zet de cijfers over de impact van luchtvervuiling op de gezondheid van mensen onder elkaar. Cathy van Beek is één van onze Changemakers, lees hier meer over haar. ’s Werelds grootste gezondheidsgevaar Medisch tijdschrift The Lancet noemt klimaatverandering 'de grootste wereldwijde bedreiging voor de gezondheid van de 21e eeuw'. Ten eerste gaat het om de gevolgen van de opwarming van de aarde. Zo zorgen stijgende gemiddelde temperaturen voor een hoger risico op hittegolven. Denk aan de bizarre temperaturen in Canada die nu nog steeds voor bosbranden zorgen. Het aantal mensen ouder dan 65 dat sterft door hitte is de afgelopen twee decennia met meer dan 50 procent gestegen, meldt The Lancet. In Nederland gaat het om bijna 250 mensen die jaarlijks sterven door aan klimaatverandering-gerelateerde hitte. Het gaat om zaken als hartaanvallen, beroertes en hartstilstanden. Vooral mensen in Japan, Noord-India, Oost-China en Centraal-Europa lopen risico. Ook zorgt klimaatverandering ervoor dat tropische infectieziekten zich makkelijker verspreiden en daarom steeds vaker voorkomen in regio's met een milder klimaat, zoals Europa. Het gaat om ziekten als knokkelkoorts (dengue), chikungunya, zandmugziekte en hersenontsteking. Daarnaast waarschuwt The Lancet voor de stijgende kans op pandemieën. Tot slot noemt het medisch tijdschrift de risico’s van ondervoeding en mentale gezondheidseffecten van overstromingen en droogte in China, Bangladesh, Ethiopië en Zuid-Afrika. Bosbranden en elektriciteitsfabrieken De bosbranden in Canada zijn nog steeds in het nieuws: een combinatie van extreme langdurige hitte en harde wind wakkert de branden aan. Volgens The Lancet is de kans dat mensen te maken krijgen met bosbranden in 128 landen toegenomen. Science Daily meldt dat er een achtvoudige toename is van het aantal heftige bosbranden in het Westen van de Verenigde Staten tussen 1985 en 2017. Door gemiddeld hogere temperaturen neemt de kans op bosbranden toe. Dit is een gevolg van klimaatverandering, maar heeft op zijn beurt weer invloed op de gezondheid van mensen. Daar heeft Bernhardt van BNPP AM cijfers over. Zo bestaat rook van bosbranden voor 80 procent uit fijnstof kleiner dan 2,5 micrometer in doorsnee. Op basis van ziekenhuisopnamegegevens uit Zuid-Californië concludeert Bernhardt dat luchtvervuiling door bosbranden nog slechter is voor de luchtwegen en het immuunsysteem dan andere bronnen van luchtverontreiniging. Denk aan het verbranden van fossiele brandstoffen in elektriciteitscentrales en voertuigen. Deze activiteiten dragen bij aan de opwarming van de aarde, maar brengen ook lokaal gezondheidsrisico’s met zich mee omdat er naast broeikasgassen luchtverontreinigende stoffen als NOx en fijnstof bij vrijkomen. Een miljoen doden Uit in Nature gepubliceerd onderzoek blijkt dat fijnstof kleiner dan 2,5 micrometer in doorsnee afkomstig van de verbranding van fossiele brandstoffen in 2017 leidde tot een miljoen doden wereldwijd. Het verbranden van steenkool in energiecentrales was verantwoordelijk voor de helft van deze dodelijke slachtoffers. In een onderzoek gepubliceerd in The Lancet Planetary Health leggen onderzoekers een link tussen luchtvervuiling en een verhoogd risico op ziekenhuisopnames voor verschillende neurologische aandoeningen, zoals Parkinson en Alzheimer. Luchtvervuiling oneerlijk verdeeld Het gemiddelde niveau van luchtvervuiling in steden is vier keer hoger dan de maximaal aanbevolen niveaus van de Wereldgezondheidsorganisatie. Vooral steden in China, Pakistan, India en Bangladesh hebben hier last van. Tegelijkertijd wijst Bernhardt erop dat er ook sprake van ongelijkheid lijkt te zijn binnen westerse landen: armere gemeenschappen in de Verenigde Staten wonen vaker dichtbij wegen of industrie die luchtvervuiling veroorzaken. Biodiversiteit beschermen ook goed voor de mens Een ander thema dat steeds hoger op de agenda staat is biodiversiteit. Biodiversiteitsverlies gaat ten koste van bepaalde ecosysteemdiensten waarvan bedrijven (en dus mensen) afhankelijk zijn. Denk aan hout voor huizen, een vruchtbare bodem voor voedsel en voldoende zoet water als drinkwaterbron. De Nederlandse Bank (DNB) en het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) becijferden dat Nederlandse financiële instellingen voor miljarden euro’s aan risico lopen door biodiversiteitsverlies. Eén van de oorzaken van biodiversiteitsverlies is het gebruik van pesticiden. En dat brengt ook de gezondheid van mensen in gevaar. “Daar waarschuwt Bas Bloem, hoogleraar en neuroloog, met nadruk voor in de media”, weet Van Beek. In een YouTube-college voor de Universiteit van Nederland gaat Bloem dieper in op de link tussen pesticiden-gebruik en gezondheid. In bovenstaande video legt Bloem uit welke invloed het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen in de landbouw heeft op de ontwikkeling van Parkinson. “We weten inmiddels dat boeren een enorm verhoogd risico hebben op het ontwikkelen van de ziekte van Parkinson.” Maar niet alleen boeren hebben er last van; ook de mensen die de landbouwproducten eten. Zo lopen mensen die levenslang melkproducten nuttigen een hoger risico op Parkinson. Het minimaliseren van pesticiden-gebruik is daarmee niet alleen goed voor het aantal wilde planten- en diersoorten, maar ook voor de gezondheid van mensen. Lees ook: Wordt 2021 het kanteljaar voor biodiversiteit? Gezondere mensen op een gezondere planeet Voor Van Beek bewijst het nogmaals dat er een link is tussen een gezonde natuur en goede gezondheid voor mensen. “Ik denk dat we de helft nog niet weten van de schadelijkheid van milieuvervuiling voor de gezondheid.” Daarom hamert zij er in het Uitvoeringsoverleg Klimaatakkoord steeds op om niet alleen te spreken over on-inspirerende begrippen als ‘woonlastenneutraliteit’, maar het juist te hebben over de gezondheidswinst die er te boeken valt door de oorzaken van klimaatverandering en biodiversiteitsverlies aan te pakken. “Iedereen heeft zijn mond vol van preventie, maar dan gaat het vooral over de leefstijl van mensen, niet over de leefomgeving waar de overheid gewoon verantwoordelijk voor is.” Juist de overheid kan heel veel invloed hebben op de gezondheid van mensen door de oorzaken van klimaatverandering en biodiversiteitsverlies aan te pakken. “We kunnen op een gezondere planeet zoveel gezonder worden met zijn allen.” “We kunnen niet gezond leven op een ongezonde aarde”, vindt ook Herman Wijffels. Wat is er volgens hem voor nodig zodat mensen een gezonde planeet op één zetten? Lees het hier.