Harald Benink: "Ik ben geen voorstander van het inkrimpen van het economisch systeem"

Om zowel de Parijse doelen te halen als de huidige welvaart op peil te houden, zijn twee ‘toverwoorden’ van belang, zegt Benink: benchmark en energiemix. Hij geeft ook nog een waarschuwing af: "Er kan een nieuwe bankencrisis komen, maar gelukkig is er een oplossing voorhanden."

In 1996 promoveerde hij op ‘financial fragility’, op de fragiliteit van het financiële systeem, een positie tussen stabiel en instabiel in. Hij ziet vergelijkbare patronen in discussies over klimaatverandering en de kwetsbaarheid van het financiële systeem, maar hij acht de gevolgen van een klimaatcrisis groter dan die van een financiële crisis. "Het grote risico met klimaatverandering en opwarming is dat, als het escaleert en uit de hand loopt, we het systeem niet met een zak geld binnen een paar jaar kunnen stabiliseren. Het duurt eindeloos veel langer voor er herstel zal zijn."

Moet versnelling van de energietransitie voorop staan?

"We kunnen ons met de klimaatcrisis minder risico’s permitteren. Dus waar het kan versnellen inderdaad. Je moet de klimaatrisico’s uiterst serieus nemen, maar wel met een gebalanceerde aanpak door middel van een energiemix, het toverwoord voor deze periode. Zon, wind, waterkracht, gas en kernenergie heb je allemaal nodig komende tijd."

Ook gas- en kernenergie?

"Ja, om de leveringszekerheid te beschermen. Ik ben geen voorstander van het inkrimpen van het economisch systeem ten gunste van klimaatverandering. Het idee “Stop direct met alles wat je niet zint, ook al gooi je dan je welvaart weg.” Je ziet hoe de spanning in de samenleving nu al oploopt door het enorme koopkrachtverlies. Opeens kun je zelf heel veel dingen niet meer, kun je je kinderen niet meer naar de sportvereniging sturen. Dan wil ik nog wel eens zien of heel strenge duurzaamheidsmaatregelen het politiek redden."

Zorgt het niet voor te ernstige vertragingen door nu de energietransitie stapje voor stapje vorm te geven? Kun je niet beter de grenzen blijven opzoeken?

"Natuurlijk, zoveel mogelijk zelfs, als je de balans maar in de gaten houdt. Maar het systeem in hoog tempo inkrimpen doet me denken aan de discussie inzake escalerende sancties drie maanden na de vreselijke inval van Rusland in Oekraïne. Onder het mom van ”whatever it takes”, dat is hetzelfde onvoorzichtige principe. Het is voor een groot aantal huishoudens funest om nu industrieën af te schalen. Een pas op de plaats moet, maar niet economisch en politiek tot het uiterste. Het zou koren op de molen van populistische partijen zijn. Die groeien enorm als de spanning verder oploopt. Het gaat erom de balans tussen politiek, economie en duurzaamheid in de gaten te houden."

Het begrotingstekort en de staatschuld spelen een voorname rol om de Green Deal uit te voeren. Het begrotingstekort in veel eurolanden komt nu ruim boven de 3 procent uit, ooit afgesproken in het Stabiliteits- en Groeipact (SGP). Is die 3 procent niet meer van belang?

"Net als de staatsschuld die niet boven 60 procent van het Bruto Binnenlands Product (BBP) mag uitkomen, is het huidige SGP niet meer geloofwaardig. Italië heeft zich in 23 jaar euro nooit aan die norm gehouden, Frankrijk niet gedurende het grootste deel van de 23 jaar. Je zou deze niet-geloofwaardige normen kunnen gaan verhogen, maar dat leidt tot een enorm politiek theater dat de aandacht afleidt van waar het om gaat. Doe wat de Europese Commissie wil gaan doen. Ga bottom-up met landen afzonderlijk plannen maken over economische hervormingen analoog aan het coronaherstelfonds, maar dan meer voor de middellange termijn. Stel per land een schuldplafond, een schuldratio, in die het binnen acht jaar moet halen. Als je die stap zet wordt dat beloond met subsidies uit pan-Europese investeringsfondsen. Dat geeft het gevoel aan Zuid-Europese landen dat ze serieus worden genomen. Toen ik als voorzitter van het Shadow Committee dit idee op tafel legde was de reactie: “Wat een simpel idee!” Ja, zei ik, zo simpel dat het nog nooit geprobeerd is. Italië is sinds het coronaherstelfonds opeens niet meer fel anti-Europees, kijk maar naar de nieuwe premier Giorgia Meloni. Haar minister van Financiën Giancarlo Giorgetti, onder Mario Draghi minister van Economische Ontwikkeling, heeft een goede reputatie en snapt dit plan.’

Waar leidt het toe?

"Dat Frankrijk en Italië uit eigen belang hun schulden terugbrengen. En er zouden pan-Europese investeringsfondsen voor klimaat, digitalisering en defensie moeten komen. Het betekent inderdaad risicodeling op fiscaal niveau, op budgettair niveau, maar het is heel goed aan de Europese kiezer uit te leggen. Het heeft geen zin in Nederland en Duitsland heel veel te investeren om CO2 te reduceren als Italië het niet doet omdat het er geen geld voor heeft. Dan ben je in totaal nog even ver."

Het SFL pleit voor een ‘groene, gouden begrotingsregel’, waar publieke klimaatinvesteringen niet meetellen in het begrotings- en schuldsaldo. Leidt dat niet tot greenwashing?

"Greenwashing is een gevaar. En je houdt dat, of het nu groene of bruine investeringsuitgaven zijn, de Italiaanse staatsschuld in zo’n geval omhoog gaat. Met opnieuw het risico op een financiële crisis in het Euro-systeem. De groene, gouden begrotingsregel kan mijns inziens slechts een beperkte rol spelen. Beter lijkt het me in te zetten op pan-Europese fondsen, waarbij dus niet de schuld wordt verhoogd op het niveau van landen, maar op het niveau van de EU.

Je zou ook kunnen inzetten op brede welvaart, met andere waarderingen binnen het BBP.

"Er zou te veel politieke en psychologische energie in gaan zitten om het nu te regelen. Om de 2030 doelen te halen kun je beter massief investeren. Die Europese fondsen bieden geld en mogelijkheden."

Moet je de brede welvaart discussie dan even parkeren?

‘Die bal rolt wel. Ik zie vooral dat er te weinig geïnvesteerd wordt, dat heeft de prioriteit. Er zijn problemen met verouderde kerncentrales in Duitsland, Frankrijk en België. Er moeten ook nog meer windmolenparken worden gebouwd. Duitsland heeft te veel kolencentrales, daar moeten alternatieven voor komen. Het Westen is nu te kwetsbaar. Terwijl je onze liberale traditie, met welvaart en vrijheid van meningsuiting, graag wil behouden. Zeker als je ziet wat er in Rusland en China gebeurt. Je zou ons model in zekere zin moreel superieur kunnen noemen.’

Dat heeft zijn prijs gehad, als je naar de uitputting van de grondstoffen en de opwarming van de aarde kijkt.

"Zeker, maar dit gaat om meer dan materiële welvaart. Ook de principes van het respecteren van grenzen, gelijke behandeling en niet iedereen met een afwijkende mening de mond snoeren zijn van grote waarde. Dat autocratische leiders daar geen boodschap aan hebben, is door ons onderschat. We hebben te lang verondersteld dat de hele wereld er net zo over denkt als wij. Als Xi Jinping de spanning met Taiwan laat oplopen en wij minder chips en aardmetalen krijgen, kun je tegen een aantal duurzaamheidsambities aanlopen. Zonder aardmetalen voor de batterijen in elektrische auto’s, moet je een rem zetten op de productie."

Als de politiek beter naar het bedrijfsleven had geluisterd, zou het vraagstuk van de energiecompensatie wellicht eerder en goedkoper zijn opgelost, met minder onrust tot gevolg, vermoedt Benink. Op een mooie zomerse avond in augustus kwam hij later thuis, maar net op tijd om nog even naar Nieuwsuur te kijken. Hij zag As Tempelman, CEO van Eneco, en ‘viel bijna van zijn stoel.’ Tempelman ontvouwde zijn plan voor een inkomensafhankelijke energiesubsidie. De discussie was dat je het niet via de overbelaste belastingdienst kon regelen en ook niet via de toeslagen, zeker niet gedurende een lopend kalenderjaar. Het voorstel van Eneco was om een digitaal portaal te gebruiken, met hulp van voorhanden zijnde structuur van woningbouwverenigingen. Die kunnen elk jaar een huurverhoging vaststellen via een digitaal portaal dat ze toegang verschaft tot de centrale administratie van de belastingdienst. De grens lag bij 43.000, euro, alleen wie daarboven zat mocht een grote verhoging krijgen.

Geweldig idee, zag Benink meteen, het privacy argument was er ook uitgehaald, het ging niet om wat je verdiende, maar alleen of je boven of onder die grens zat. "De politiek wilde er niet aan. De redenering was dat ze al een pakket met korting op energiebelasting hadden opgetuigd, en daarom verdere compensatie niet nodig was. En met corona hadden ze al veel geld uitgegeven. De politiek had geen “sense of urgency.” De energieprijzen gingen naar recordhoogte, veel huishoudens zouden in enorme problemen komen. Een gezin met twee kinderen dat 2500,- netto per maand verdiende en ineens 600,- euro meer aan energie moest betalen, zou door de schok van hogere prijzen voor gas en elektriciteit diep in financiële nood kunnen komen. De politiek heeft het volledig onderschat. En er waarschijnlijk niet scherp genoeg naar gekeken vanwege het zomerreces."

Benink beet zich erin vast. In de trein kwam hij een medewerker van de centrale administratie van de belastingdienst tegen. Kan dit, wat Eneco wil? Ja, luidde het antwoord, als de Tweede Kamer een noodwetje maakt waarin staat dat energiebedrijven, net zoals de woningbouwverenigingen, dit mogen doen. Hij sprak met BNR en het AD en kwam twee keer uitgebreid bij ‘Met het oog op morgen’ aan het woord. Die tweede keer zat er ook een quote in de uitzending van Marnix van Rij (staatssecretaris Fiscaliteit en Belastingdienst), die over eventuele compensatie zei: “We zouden het wel willen, maar het kan niet.” Omdat Van Rij maar aan twee knoppen kon draaien: de belastingdienst en de toeslagen. Niets over de derde knop van de energiebedrijven en het digitaal portaal dat Eneco had voorgesteld. Benink: "Eneco had het toch duidelijk verwoord. Voor mij en een aantal andere experts was al lang duidelijk dat een groot aantal huishoudens financieel in de problemen zouden kunnen komen. Een gemiste kans van het kabinet. Het plan Eneco zou tussen de 5 en 10 miljard kosten, het huidige pakket kost tussen de 35 en 40 miljard. Een enorm verschil. Daardoor is er nauwelijks geld over voor compensatie van de energie-intensieve bedrijven, dat maakt het extra pijnlijk."

Kan het alsnog worden ingevoerd?

"Dat is politiek heel moeilijk. Er is al een besluit genomen. Wel kun je volgend jaar de belastingtarieven verhogen voor hogere inkomens.

Een ander pijnpunt blijft het Groningse gas. Volgens hoogleraar economie en overheidsfinanciën aan de Vrije Universiteit Amsterdam Bas Jacobs ligt er nog voor 800 miljard aan gas in de grond. Hij vindt dat daar zo snel mogelijk een discussie over moet worden gevoerd.

"Ook in deze discussie zie je hoe de politiek een probleem onderschat. Zeven jaar geleden was al duidelijk hoeveel huizen door de aardbevingen waren beschadigd. Je had toen al ruimhartig kunnen zijn. Maar typisch Nederlands is dan: er moet een taxateur aan te pas komen om precies te zien welke schade door de aardbeving is aangericht. Door de arbeidskrapte zijn die taxateurs er niet eens. En je doet wat onder meer de NAM uitstraalde: niet geloven dat alle schade door de aardbevingen is ontstaan en eindeloos de tijd nemen. Intussen woekert het probleem jaren door en lopen de spanningen bij de Groningers op, je had ze ook 3 ton of meer voor een nieuw huis kunnen geven."

Wat nu te doen? Discussie over het gas in de grond?

‘"n The Economist lees je al kritische verhalen over Nederland. Er zijn grote problemen met gas en elektriciteit, Duitsland kan bij Nederland op de deur kloppen, kan het juridisch proberen af te dwingen dat Nederland gas moet leveren. Ondertussen roepen Rutte en Den Haag hoe vreselijk het voor de Groningers is. Maar op de dag van de installatie van Rutte IV stonden er rijen mensen, ook in een rolstoel, in de rij voor subsidie. Er gebeurt te weinig. Staatssecretaris van Economische Zaken en Klimaat Hans Vijlbrief zit in een onmogelijke positie. Hij kan alleen maar zeggen: “Ik doe er alles aan dat het niet meer open hoeft.” Ze zitten nog in de dynamiek zonder plannen. Vloeibaar gas importeren uit Qatar en Algerije heeft ook zijn nadelen."

Wat dan wel? Van Groningen afblijven en de energietransitie versnellen met uitsluitend gebruik van hernieuwbare energie?

"Op de luchthaven van Kuala Lumpur raakte ik eens in gesprek met een energie-expert uit de olie-industrie. Hij zei dat je natuurlijk nog meer in moet zetten op zon en wind, want we liggen flink achter op een land als Denemarken. Dat we haast moeten maken is evident. Maar hij zei ook dat we vanwege de leveringszekerheid, als zon en wind niet genoeg zijn, altijd een back up moeten hebben. Gas, als het niet anders kan uit Groningen, kun je opschalen en inzetten als er geen zon en wind is. Maak een geïntegreerd plan, waar je ook kernenergie aan toevoegt. Want je wil niet een deel van de industrie platleggen omdat je geen energie hebt. Het gaat misschien deze winter al gebeuren. Duitsland vreest dat de industrie zal moeten afschalen, dat er een tijdje geen stroom is. Aluminiumfabriek Aldel in Delfzijl moet dicht vanwege de hoge energieprijzen. De kwetsbaarheden zijn te groot om alleen op zon en wind te vertrouwen."

Vergeet de Parijse doelen maar?

"We zijn nu noodgedwongen gas aan het besparen, dat scheelt al. Een tekort aan elektriciteit deze winter, met alle gevolgen van dien, kan er helaas toe leiden dat veel mensen die langzamerhand positiever tegen de energietransitie aankeken, zich van die ontwikkeling vervreemden."

Hoe hou je ze binnenboord?

"Door bijvoorbeeld te zeggen dat de strenge doelen voor 2050 wel heel ver weg zijn. Daar zit nog lucht omdat je niet wat er in die periode met de technologie gebeurt. Natuurlijk wordt 2030 lastig, maar je kunt je economie niet kapot laten gaan. Het heeft ook te maken met de energie-intensieve bedrijven."

Wat is de volgende stap?

"Hier in Nederland zou je meer moeten benchmarken in plaats van telkens opnieuw het wiel uitvinden. Wat doen Duitsland, Frankrijk en België voor hun energie-intensieve bedrijven met aluminium en staal? Als Nederlandse fabrieken dicht gaan, gaan andere landen meer produceren. Dan heb je hier verlies aan welvaart en output, daar wordt het gegenereerd en in totaal kom je dan uit op nul CO2-reductie, daar schiet je weinig mee op. Door te benchmarken kun je nadenken over de consequenties van je acties. Dan zie je dat het nog erger kan: productie verplaatsen naar Hongarije of Polen. Met nog meer CO2-uitstoot. Wat heb je dan bereikt? Alle toekomstige plannen moeten daarom draaien om twee woorden: benchmark en energiemix."