Paul Schenderling: ‘Als we de milieukosten in rekening brengen, gaat Ikea waarschijnlijk failliet’

In de negentiende eeuw dreigt in Engeland een energiecrisis. Het land draait op kolen en de reserves raken op. Er wordt van alles bedacht om efficiënter om te springen met wat er nog in de pakhuizen ligt. De schrik is groot als blijkt dat die maatregelen precies het tegenovergestelde effect hebben: in plaats van langzamer slinkt de kolenvoorraad juist sneller.

Onbedoeld bijeffect: door die toegenomen efficiëntie worden de stookkosten lager, waardoor het voor huishoudens en de industrie aantrekkelijker wordt om er meer van te gaan gebruiken. Dat effect heet de Jevons-paradox. En om de kolenmetafoor naar het heden te trekken: volgens econoom Paul Schenderling is deze paradox de voornaamste reden dat groene groei niet werkt.

Dweilen met de kraan open

Ja, Engeland ontdekte hoe het efficiënter met zijn voornaamste energiebron kon omspringen. Maar alle winst die daarmee werd behaald, verdampte omdat er vervolgens veel meer werd verstookt. Zo gaat het eigenlijk altijd, ziet de econoom. Fabrikanten die manieren vinden om producten met minder energie of materiaal te produceren, kunnen hun producten goedkoper aanbieden, waardoor de verkoop stijgt. Dag milieuwinst.

Dat effect is zo sterk, zegt hij, dat we de helft van alle vooruitgang die we tot op heden aan de productiezijde hebben geboekt, aan de consumptiekant weer ongedaan hebben gemaakt. "Het is dweilen met de kraan open."

Schenderling is oprichter van Postgroei Nederland, een denktank van deskundigen met verschillende expertises en politieke kleuren. Met die experts, twaalf in totaal, schreef hij het boek Er is leven na de groei. Hoe we onze toekomst realistisch veiligstellen, is de ondertitel. Dat lukt volgens de econoom niet als we blijven inzetten op economische groei – ook niet als die groei ‘groen’ is.

Stabilisatie of krimp?

Het postgroei-gedachtegoed is niet te verwarren met dat van degrowth (‘ontgroeien’). Al is het uitgangspunt hetzelfde, namelijk dat de economie in lijn moet worden gebracht met wat de aarde aankan. Daarvoor moeten niet alleen de CO2-emissies dalen, ook het gebruik van grondstoffen, water en land en de uitstoot van toxische stoffen moeten aan banden worden gelegd.

Schenderling noemt dit de vijf ‘impactfactoren’. "Van die vijf daalt momenteel alleen de CO2-uitstoot", zegt hij. "En die daalt bovendien niet snel genoeg."

Tot zover de overeenkomsten, want postgroeiers en ontgroeiers verschillen van mening over de ingrepen die daarvoor nodig zijn. Platgeslagen kun je stellen dat aanhangers van degrowth pessimistischer zijn dan postgroeiers en daarom met radicalere voorstellen komen, zegt Schenderling.

"Zij geloven dat de economie moet krimpen om binnen de planetaire grenzen te komen, de grenzen van wat de aarde zelf kan opruimen of vervangen. Hoeveel CO2 de bomen en oceanen kunnen opnemen, bijvoorbeeld."

Postgroeiers beredeneren daarentegen dat stabilisatie van de economie – reële nulgroei dus – al zoveel milieuwinst oplevert dat we binnen twintig tot vijfentwintig jaar op veilig terrein kunnen komen. Zo sterk is de Jevons-paradox, zegt Schenderling. "Zonder groei wordt dat effect ook geneutraliseerd."

Oude wijn in nieuwe zakken

Helder, maar kunnen we de transitieopgaven die voor ons liggen, wel betalen zonder groei? Barbara Baarsma, hoofdeconoom bij PwC, rekende in deze reeks eerder voor dat daarvoor juist éxtra publiek geld nodig is. Niet alleen voor het klimaat, ook voor het versterken van defensie en zorg en het bouwen van nieuwe woningen. Dat geld moet ergens vandaan komen; zonder groei dreigt het land volgens Baarsma vast te lopen.

Dat is gokken met de toekomst van de aarde, vindt Schenderling. "Er is geen enkel wetenschappelijk bewijs dat groene groei werkt."

Hij noemt het oude wijn in nieuwe zakken. "Groene groei is een gerecyclede versie van het duurzame ontwikkelingsdenken van de jaren 90. En dat heeft niets veranderd. Het landgebruik, waterverbruik, energieverbruik en de uitstoot van broeikasgassen zijn sinds de introductie van people, planet, profit alleen maar verder gestégen, in lijn met de groei van de wereldeconomie."

Ecologische ontwrichting

Groen groeien is volgens de econoom doorgaan op die weg. "Met verdere ecologische ontwrichting tot gevolg. En kosten die de pan uit rijzen: kijk alleen al naar de kosten van klimaatverandering, die tot 2035 kunnen oplopen tot 1 procent van het mondiale bbp (Bilal & Känzig, 2024). Wat gaat het ons kosten als ecosystemen in elkaar klappen door de afnemende biodiversiteit of als de bodem onvruchtbaar wordt? Moeten we dat dan gaan opvangen met nog meer economische groei?"

Neemt niet weg dat Schenderling ook ziet dat er flink wat geld bij moet om Nederland op de rails te houden. Zijn oplossing – hij weet het – is een pijnlijke: om het land klaar te maken voor de toekomst, zullen de belastingen tijdelijk moeten worden verhoogd.

"De overheidsuitgaven zullen stapsgewijs omhoog moeten, van 43 procent van het bruto binnenlands product nu tot 53 procent in 2040", zegt hij. "Dat betekent dat de publieke inkomsten de komende vijftien jaar ook moeten stijgen."

Op lange termijn is dat volgens de econoom beter voor de samenleving, maar op korte termijn gaat zo’n maatregel natuurlijk pijn doen. Hoe verkoop je dat verhaal aan de kiezer? "Door te benadrukken waar het in de stabiele economie die wij voor ogen hebben eigenlijk om gaat", antwoordt hij. "Wij streven niet naar kwantitatieve, maar kwalitatieve groei. Geen groei van de hoeveelheid spullen die we kunnen kopen, maar groei van onze levenskwaliteit."

Niet meer, maar betere wasmachines

Dat klinkt nogal abstract, dus laten we dat eens vertalen naar een alledaags product als de wasmachine. In een stabiele of steady-state economy – Herman Daly, grondlegger van de ecologische economie, muntte de term in 1977 – zijn bedrijven niet bezig met het verkopen van meer wasmachines, maar met de vraag hoe ze de wasmachines die ze verkopen beter kunnen maken.

Wat dat betreft ziet Schenderling volop kansen voor innovatie. "Denk aan wasmachines die modulair worden ontworpen, zodat ze makkelijker onderhouden en gerepareerd kunnen worden. Of slimme wasmachines, die draaien als de stroomprijs gunstig is of van een afstand kunnen worden uitgelezen, zodat monteurs ze niet helemaal uit elkaar hoeven te halen om te zien waar het defect zit."

Die ommezwaai – van ‘meer’ naar ‘genoeg’ – zullen de meeste bedrijven niet uit zichzelf maken, weet hij. "Er is geen enkele prikkel om dat te doen. Daarvoor zijn beleidskaders nodig, op Europees niveau."

Quota zijn volgens de econoom een ‘elegante oplossing’ om het bedrijfsleven de goede kant op te sturen. "We hebben al een buitengewoon effectief systeem om de CO2-emissies naar beneden te brengen: het Europese emissiehandelssysteem (ETS), dat koerst op netto nul uitstoot in 2050. Dat is een duidelijk en voorspelbaar pad en dus fantastisch qua investeringszekerheid."

De uitstoot van toxische stoffen en het gebruik van water, land en grondstoffen kunnen op dezelfde manier aan banden worden gelegd. Stel limieten in binnen de grenzen van de aarde, betoogt hij – voor Europese én globale spelers, met heffingen aan de grens.

Naast ideologische zijn daar ook heel praktische redenen voor aan te voeren: de dreigende grondstoffencrisis. Neem een mineraal als lithium. Het is een van de bouwstenen van de energietransitie, maar voor 2025 dreigt er al een tekort.

Geen fast fashion of fast furniture

Met dergelijke quota zullen veel bedrijven onherroepelijk tegen muren oplopen, voorziet Schenderling. Zo kun je bijna uittekenen dat de kleding van de Chinese ultrafastfashiongigant Shein bij de douane zal worden tegengehouden, omdat die niet aan de Europese standaarden voldoet. In dat geval heeft het bedrijf volgens hem twee opties. "Of ze zetten een aparte productielijn voor Europa op, die wel aan onze standaarden voldoet, óf ze stoppen met de export. Zo hard moeten we het spelen."

Een voorbeeld binnen eigen continent: Ikea, dat zich laat voorstaan op zijn duurzame koers. Schenderling kijkt daar anders naar. "Onderzoeksjournalisten ontdekten dat voor de meubels van Ikea op grote schaal oerbossen worden gekapt", zegt hij. "De bomen die ervoor worden teruggeplant, kunnen dat biodiversiteitsverlies bij lange na niet compenseren. Als je die kosten in rekening gaat brengen, zal ook het fast furniture-model van Ikea volstrekt onhoudbaar blijken."

Gaan er dan niet veel bedrijven omvallen? "Nou, ja. In een postgroei-samenleving gaan bedrijven als Ikea waarschijnlijk failliet, tenzij ze heel snel van koers kunnen wijzigen. Dat is de ellende van deze tijd. We zijn al zo dicht bij ecologische ontwrichting dat de maatregelen om het tij te keren ook diep gaan ingrijpen. En toch is dit de manier om de schade het meest te beperken. We moeten ons nu herpakken en onze eigen koers gaan varen."

G van governance

Veel ESG-vraagstukken gaan in essentie over de G van governance, zegt Schenderling: zijn bedrijven wel in staat om voor een toekomstbestendig businessmodel te kiezen, nu beleggers boardrooms wereldwijd steeds strakker in hun greep lijken te krijgen?

"Het aandeelhouderskapitalisme is volledig geradicaliseerd", zegt hij. "Ik spreek veel ceo’s die mijn verhaal onderschrijven, die wel van koers willen veranderen, maar gevangen zitten in hun eigen spelletje. Je kunt je afvragen of mensen binnen dit systeem wel de juiste keuzes kunnen maken."

De econoom is niet tegen aandeelhouderskapitalisme, zeker niet. "Het is een mooi model om vermogen aan te trekken voor innovatie en vernieuwing – mits er een langetermijnfocus is. Tot een jaar of veertig geleden was dat de norm en haalden beleggers het rendement, met name uit de dividendstroom. Dan ga je een commitment aan met de bedrijven waarin je investeert. Nu is de focus vrijwel compleet verschoven naar die hijgerige koerswinsten."

Een manier om dat terug te draaien, is een belasting op aandelentransacties. "Daarmee kun je het gros van die nutteloze speculaties onrendabel maken", zegt Schenderling. "Want laten we wel wezen, dit is een systeem waarvan slechts een heel kleine groep mensen profiteert. De rest van de wereldbevolking heeft er niets aan. Eigenlijk is het te bizar voor woorden dat we dit nog steeds toestaan."

Lees ook:

• Bestuursvoorzitter FMO: 'Als je klimaatrisico’s gaat ontkennen, schiet je jezelf financieel in de voet'
• Diederik Samsom: ‘Het Europese bedrijfsleven moet waarmaken wat de politiek niet lukt’
  
• ACM-topman: 'We staan echt niet met een knuppel te wachten tot iemand de klimaatregels overtreedt'